Een oorlog kan ook de strijd zijn van een individu tegen de maatschappij. Dit schreef de Finse tiener Pekka in een opstel. Zijn lerares noteerde destijds in de kantlijn dat ze het een interessante opmerking vond. Een aantal maanden daarna, op 7 november 2007 liep de achttienjarige Pekka zijn middelbare school in Jokela binnen en schoot acht mensen neer. Regisseur Alexander Oey maakte een documentaire over deze moordpartij. Op 2 maart was hij aanwezig bij de vertoning in 't Hoogt en beantwoordde na afloop vragen van het publiek. Ook prof. dr. Bram Orobio de Castro was te gast en hij probeerde vanuit de wetenschap deze bloedige misdaad enigzins te verklaren. Want de vraag die na dit soort gebeurtenissen blijft hangen is toch: waarom?
Naturalselector89
De documentaire Pekka (2014) probeert een kijkje te geven in het hoofd van een school shooter.Dit gebeurt aan de hand van gesprekken met leraren, klasgenoten en de ouders. Pekka pleegde zelfmoord. Op de filmpjes van Pekka's YouTube kanaal (nickname: naturalselector89, een schreeuw om aandacht volgens prof. Orobio de Castro) loopt hij in de bossen rond met een wapen en schiet hij op een appel. En we lezen mee met berichten die hij stuurt naar een online liefde, de enige die zijn radicale ideeën lijkt te delen.
"I think about doing it" zegt Pekka tegen een vriendin in een chatroom op de fanpagina van Klebold & Harris (die het bloedbad op Columbine High School aanrichtten). Ze denkt niet dat hij het ook écht gaat doen. Leraren merken dat hij anders is en laten Pekka's ouders naar school komen: of hij niet ook gewoon een spijkerbroek en sneakers aan wil doen net als de anderen. Pekka draagt graag een nette zwarte pantalon met een leren lange zwarte jas en een boek van Karl Marx onder de arm. Niemand kan herinneren dat hij vrienden had, maar gepest werd hij niet. Nouja, misschien werd hij geplaagd, nuanceren twee klasgenoten later. Maar ja, wat wil je als je er zo bij loopt en verkondigt nationaal-socialistische ideeën te hebben? Zijn ouders sturen hem naar een psycholoog vanwege een paniekstoornis, en later willen ze hem laten opnemen. Dit wordt niet gehonoreerd, zijn geval is niet ernstig genoeg. Iedereen schuift de verantwoordelijkheid van zich af.
Schuld en schaamte
Medewerking was moeilijk te krijgen, vertelt regisseur Oey achteraf. "Ik heb sommige pestkoppen wel tien keer gebeld, om een gegeven moment namen ze niet meer op". De ouders wilden niet geïnterviewd worden, de beelden die we van hen komen uit een tv-interview rond 2008. Overigens zocht Pekka's moeder nog wel contact met Oey na de vertoning van de docu in Finland. Volgens haar klopten veel dingen niet. Iedereen heeft zijn of haar eigen waarheid. Ook de eigenaren van de winkel waar Pekka zijn wapen kocht waren pas na talloze pogingen bereid iets zeggen. Het collectieve schaamtegevoel is groot, maar niemand voelt zich echt schuldig. Over 'het incident' wordt in Jokela vooral gezwegen. Oey zoekt naar puzzelstukjes en vindt die bij verhalen van verschillende betrokkenen. Hij probeert het plaatje te schetsen, wat toen niemand overzag, van een eenzame, getormenteerde tienerjongen met radicale gedachten, die er gewoon niet bij hoort. Maar zijn zulke jongens uniek?
Ophoping van risicofactoren
"Had Pekka een hoog of een laag zelfbeeld?" vraagt ontwikkelingspsycholoog Orobio de Castro aan de zaal. Voor beide antwoorden gaan handen de lucht in. Waarschijnlijk - volgens Castro mag je een patiënt nooit diagnosticeren zonder deze te hebben gesproken - had Pekka, naast een vorm van autisme, een kwetsbaar zelfbeeld. Iemand acht zichzelf superieur, maar creëert dit zelfbeeld ter compensatie. Je bent dan ook gemakkelijk van je voetstuk te stoten en te krenken. Flirten met totalitaire ideologieën geeft houvast. Daders van schietpartijen of scholen passen in het zogenaamde 'transactionele model'. In dit model komen een aantal factoren samen. Dus niet aanleg óf opvoeding is de oorzaak, maar het is een optelsom: iemand heeft moeite met sociale interactie, dit leidt tot eenzaamheid, je krijgt alleen aandacht als je je radicale kant laat zien, je wordt verliefd op een meisje en er volgt een afwijzing. Dan kan de emmer overlopen. Als iemand dan een wapen ter beschikking heeft, loert er gevaar. Maar lang niet altijd. "Eigenijk moeten we de vraag omkeren: waarom doen niet meer jongeren dit?" Orobio de Castro zegt dat kenmerken van Pekka bij veel jongens voorkomen: videogames spelen, online sociale contacten onderhouden, niet in de groep passen, autistische trekjes hebben en slachtoffer zijn van pesterijen. Maar je kan niet één factor de schuld geven.
In - en uitsluiting
Had het voorkomen kunnen worden? Nee. Snappen we waarom Pekka deed wat hij deed na het zien van deze docu? Nee. Toch zeggen zowel Oey als Orobio de Castro dat er wel dingen beter hadden gekund. De regisseur vindt dat het dorp niet moet doen alsof er niks gebeurd is. De ontwikkelingspsycholoog stelt dat ouders en leraren meer interesse moeten tonen in jongens met afwijkende ideeën. Alleen door de dialoog kan uitsluiting voorkomen worden. Ook radicalisering onder moslimjongeren probeert men op deze wijze tegen te gaan.
Wat is normaal en wat is niet normaal?
Na een openbare schietpartij is er eerst collectieve schrik en verontwaardiging, daarna de neiging om iets of iemand de schuld te geven. Dat zag je in Nederland ook nadat Tristan van der V. in Alphen aan de Rijn een massamoord pleegde. Slecht ouderschap, mentale stoornissen, onoplettende instanties, wapens, videogames of gewoon de slechtheid van de mens wordt als oorzaak opgevoerd. Uit onderzoek blijkt dat veel moordenaars (zowel jongeren als volwassen) een aantal overeenkomsten hebben: antisociale eigenschappen en depressies, en de perceptie dat anderen schuld hebben aan hun problemen. Ze hebben dus last van negatieve emoties, een slechte coping-stijl en stressoren in het leven die we allemaal wel eens meemaken. Deze risicofactoren liggen niet per se in het domein van mentale ziektes, maar eerder in 'de psychiatrie van het gewone leven'. Misschien is het ook wel angstaanjagender om te concluderen dat dit heel soms gebeurt en dat het op het oog normale jongens zijn die dit doen. Het is iemands broer, het is iemands zoon, het is iemands vriend. En niemand verwacht dat diegene hiertoe in staat is. Eigenlijk ken je alleen flarden van iemands leven, inside the mind of a school shooter zullen we nooit komen.
Kijk de film op Uitzending Gemist.
Volgende aflevering Movies: Science & Society
Op 11 mei nemen we de Generatie Y oftewel de 'millennials' onder de loep, dat zijn mensen zoals die geboren zijn tussen 1980 en 2000. We kijken de Nederlandse documentaire Alles wat we wilden over jongeren van nu, die streven naar een uiterlijk perfect leven. Waarom denkt de generatie Y dat succes gelijkstaat aan geluk? Zijn ze het slachtoffer van de druk die de moderne maatschappij oplegt of is het een luxeprobleem waar je je geen zorgen over hoeft te maken? Te gast is neurowetenschapper Jeroen van Baar (Donders Instituut, RUN), een 'millennial' die het boek De Prestatiegeneratie schreef over zichzelf en zijn leeftijdsgenoten die allemaal streven naar topscholen en topjobs. “Maar waarom dat we allemaal wilden, wist bijna niemand. Daar is het idee voor mijn boek ontstaan." Daarnaast hebben staat ontwikkelingspsycholoog prof. dr. Wim Meeus op het podium, die vanuit de sociale wetenschappen dit gedrag zal proberen te duiden.
Verder lezen:
- Het essay van de moeder van Dylan Klebold, één van de Columbine High shooters. Zij legt uit waarom ze haar zoons gruwelijke daad niet zag aankomen.
- What explains mass shootings in the US? Een professor in de psychiatrie legt uit dat de oorzaak niet bij wapens en psychoses ligt. "It is easy to think that mass shooters are simply monsters but that is just a way to duck our shared responsibility."
