Moet kunst weer nut hebben?

‘Welke kleur zwart zie je, wanneer je even buiten bewustzijn bent?’, vraagt schilder Ruud Lanfermeijer aan een jongen die last heeft van epilepsie. ‘Gewoon zwart,’ antwoordt hij verontschuldigend. Hij gaat samen met de schilder een kunstwerk maken, maar kan even niet meedoen als hij een absence krijgt – een kortdurend verlies van zijn bewustzijn, een voorstadium van epilepsie. Hij ziet dan namelijk niets, alleen zwart. Lanfermeijer is daar juist in geïnteresseerd, Hoe is het om je bewustzijn even te verliezen? Ze gaan erover in gesprek. 'Ik werk met wel vijftien verschillende kleuren zwart', zegt de schilder. 'Welke van deze komt het dichtst in de buurt?'

Daar ligt nou de kracht van kunst, zegt lector Grensverleggende Artistieke Praktijken Nirav Christophe (HKU) wanneer hij dit verhaal tijdens het Dialoog Diner vertelt. Het is een treffend voorbeeld van hoe samenwerken met een kunstenaar tot wederzijds begrip leidt, door het perspectief van de ander letterlijk zichtbaar te maken. Christophe houdt zich bezig met dit soort processen: co-creatie tussen kunstenaars en anderen. Het zorgt ervoor dat de kunstenaar – en later het publiek – meegaat in de wezenlijke ervaring van een ander, legt hij uit. Kunst biedt daar andere ingangen voor dan een gewoon gesprek. ‘Kunst kan verbeelding brengen, dingen openbreken, en de meervoudigheid van ervaringen erkennen. In zo’n maakproces ontdekken mensen nieuwe betekenissen in hun leven,’ aldus Christoph.

Kunst en de maatschappij
Kunst is bij uitstek gemaakt om te communiceren, benadrukt ook kunsthistoricus prof. Patrick Van Rossem (UU). Maar waarover kunst communiceert, en met wie, is in de loop van de geschiedenis behoorlijk veranderd. Van Rossem neemt ons in vogelvlucht mee. Voorheen had kunst voornamelijk een functionele en maatschappelijke rol. Kunst was er om de visies van politieke, religieuze of sociale machthebbers te representeren en daarmee de maatschappij te spiegelen of beïnvloeden. Dat zag je al bij de didactische, kerkelijke kunst uit de middeleeuwen of barok, maar bijvoorbeeld ook bij politieke propaganda uit de Tweede Wereldoorlog. Die veronderstelde maatschappelijke betrokkenheid van kunst wordt relatief laat in de geschiedenis in twijfel getrokken. ‘Het is pas heel kort dat we kunst op andere manieren zijn gaan zien’, vertelt Van Rossem. ‘Het idee dat kunst alleen maar mooi hoeft te zijn bijvoorbeeld, is nog niet zo oud; het stamt uit de vroege 19^de eeuw.’ Dat kunst alleen omwille van kunst hoeft te bestaan, zet vraagtekens bij de rol van kunst. Hoe verhoudt een kunstwerk zich tot een publiek? Moet het altijd van maatschappelijk belang zijn?

Die verschuiving in de opvatting van kunst – van maatschappelijk betrokken naar autonoom – werd op zijn beurt weer bekritiseerd door latere kunstenaars. Een voorbeeld hiervan is het beroemde avant-garde kunstwerk Fountain van de Franse kunstschilder en beeldhouwer Marcel Duchamp, uit 1917.

Toen de shock-factor van avant-garde kunst uitgewerkt raakte, moesten kunstenaars weer op zoek naar nieuwe manieren om zich tot de samenleving te verhouden. De omslag naar performance- en participatiekunst was daar een antwoord op. Hierbij werd het steeds groter wordende museumpubliek vanaf de jaren ‘90 actiever betrokken bij de kunstwerken. Van Rossem noemt het werk BLOODSUSHIBANK van Alicia Framis uit 2000 als voorbeeld. Zoals de titel suggereert, combineert ze de populariteit van sushi met het tekort aan bloeddonaties. Het werk is een ronddraaiende ruimte. Als je bloed geeft, krijg je – bij wijze van beloning – sushi. 'Hier zie je echt weer een hang naar maatschappelijk nut voor kunst, maar door verder te gaan dan het museum.' Dat was een schakelpunt voor de kunst van vandaag de dag, die net zoals de BLOODSUSHIBANK sterk maatschappelijk betrokken is, en zich steeds meer buiten de (kunst)instituten om beweegt.

Kunst zorgt voor een beter leven
Want hoe moeten kunstenaars zich in het heden tot de maatschappij verhouden, met alle grote maatschappelijke veranderingen die plaatsvinden? Volgens Nirav Christophe ligt het antwoord in co-creatie. Door mensen buiten de kunstwereld te betrekken en actief ruimte te maken voor hun stemmen, ontstaat er maatschappelijke betrokkenheid. Niet alleen in het kunstwerk zelf, maar ook in het proces. Dat vraagt om een andere rol en houding van kunstenaars. Niet werken vanuit (zelf)reflectie, of vanaf een zolderkamertje de maatschappij van boven bekijken, maar werken met de voeten in de klei, in gesprek met anderen. Dat is niet alleen waardevol voor de kunstenaar, maar juist ook voor degenen met wie de kunstenaar samenwerkt: 'We hebben in onze projecten gezien dat aandacht voor de wezenlijke ervaring, door middel van zo’n co-creatie-project, de kwaliteit van leven wel degelijk verbetert.'

Zoals de schilder en de jongen. Met de kleur zwart die de jongen kiest maken ze samen een kunstwerk. Daarmee kan hij aan zijn omgeving laten zien hoe zijn ervaring met epilepsie wezenlijk is, in plaats van dat hij het moet verwoorden. En wat opmerkelijk is, zegt Christophe: 'Sinds dit traject heeft hij aantoonbaar minder absences.' Het werk dat uit het project voortkomt wordt tentoongesteld, want naast de maatschappelijke waarde van het proces, heeft het werk ook artistieke waarde. Zo is kunst geen spiegel voor de maatschappij, of versiering in een ziekenhuis, maar een brug die betekenis geeft en aanzet tot verbeelding. In het gesprek met de experts benoemde iemand uit het publiek het al: 'Iets verbeelden is een manier om uit te drukken wat je anders niet kan vertellen. Daar ligt voor mij de waarde voor kunst.'

Het schilderij van Ruud Lanfermeijer was onderdeel van het project ‘If You Are Not There Where Are You?’, een meerjarig onderzoek naar het verbeelden van absence-ervaringen. Daarnaast is Nirav Christophe betrokken bij ‘In Search of Stories’, een project waarbij kunstenaars en ongeneeslijk zieke mensen via artistieke verbeelding op zoek gaan naar houvast.

Wlil je meer weten over belangrijke werken uit de kunstgeschiedenis? In dit artikel lichtte Patrick Van Rossem al vijf kunstwerken uit die je écht niet mag missen.