Dromen hebben een breed scala aan betekenissen gehad: ooit werden dromen gezien als directe boodschappen van goden, later als gevaarlijke illusies die de waarheid konden vertroebelen. Paul Ziche (UU), gespecialiseerd in de geschiedenis van de filosofie, neemt ons mee in de geschiedenis met de volgende vraag: Hoe is onze kijk op dromen door de tijd heen veranderd?

Dromen als goddelijke openbaring

Bij de vroege culturen, zoals de Oudgriekse en Romeinse, zagen dromen als een direct kanaal voor goddelijke communicatie. Ook in de Bijbel, vinden we talloze verhalen waarin dromen belangrijke goddelijke instructies of voorspellingen bevatten, bijvoorbeeld het verhaal van Jozef in Genesis 41. De farao van Egypte droomt over zeven vette en zeven magere koeien, en over zeven volle en zeven dorre aren. Jozef interpreteert deze dromen als een voorspelling van zeven jaren van overvloed gevolgd door zeven jaren van hongersnood en adviseert om op tijd voedselvoorraden aan te leggen. In de bijbel wordt deze droom niet geïnterpreteerd als willekeurig hersenspinsel, maar een concreet signaal van hogerhand.

Van bedreiging naar inspiratie

Hoewel dromen in vroege tijden als waardevolle boodschappen werden gezien, veranderde dat beeld in de loop van de geschiedenis. Tijdens de opkomst van wetenschap en rationaliteit werden dromen eerder als iets problematisch beschouwd. “Dromen zijn lang gezien als een bedreiging voor de wetenschap en de waarheid,” vertelt Ziche. Traditioneel gezien gebruikte de wetenschap zintuigelijke waarnemingen om te bepalen wat echt en wat niet echt was. Wanneer je iets kon ruiken, horen of zien dan was het echt. Maar dromen kunnen ook levensecht aanvoelen, terwijl wat er in dromenland gebeurt vaak niet realistisch en al helemaal niet wetenschappelijk is. Zo kwam het dat dromen werden gezien als een bedreiging voor deze wetenschappelijke methode en dus ook voor kennis.

"Je zoekt inspiratie in het onbekende of mysterieuze en daar horen dromen ook bij"

Dat veranderde aan het begin van de negentiende eeuw, tijdens de Romantiek. In deze periode begint men op allerlei gebieden te pleiten voor vernieuwing: in de wetenschap, kunsten, politiek enzovoort. Creativiteit kwam hierbij centraal te staan. “Iemand die creatief is, is een persoon die buiten de lijntjes kleurt en juist dat zorgt voor vernieuwing”, zegt Ziche. “Dat betekent dus ook dat je inspiratie zoekt in het onbekende of mysterieuze en daar horen dromen ook bij.” Zo werden dromen steeds meer gezien als een bron van inspiratie en niet als bedreiging voor de wetenschap.

Een bron van inspiratie

Deze nieuwe betekenis van dromen dient als ‘inspiratiebron’ voor talloze artistieke en wetenschappelijke ontdekkingen. In de kunst werden dromen expliciet als onderwerp verkend. “Er zijn tal van schilderijen waarin dromerige taferelen of droomervaringen worden uitgebeeld,” stelt Ziche.

Hij noemt onder andere het werk van de Zwitserse schilder Johann Heinrich Füssli, waarin dromen als overweldigende, soms nachtmerrieachtige ervaringen verschijnen. In contrast hiermee creëren de schilderijen van Caspar David Friedrich dromerige landschappen, geladen met symboliek en betekenis zonder eenduidige uitleg.

Niet alleen kunstenaars lieten zich leiden door de beelden uit de slaap. Ook wetenschappers ervoeren hoe dromen onverwachte inzichten konden opleveren. Een beroemd voorbeeld is de Duitse chemicus Friedrich August Kekulé. “Lange tijd worstelde hij met de structuur van het molecuul benzeen”, vertelt Ziche. “De doorbraak kwam onverwacht in een droom. Daarin zag hij atomen en moleculen bewegen en zich tot ketens vormen. Op een bepaald moment verscheen het beeld van een slang die in haar eigen staart beet.” Voor Kekulé de sleutel tot het antwoord. Het beeld inspireerde hem tot het idee van een ringvormige molecuulstructuur. En Kekulé was niet de enige. “De ontdekking van het periodiek systeem en zelfs de uitvinding van de naaimachine worden deels toegeschreven aan inzichten die hun bedenkers tijdens dromen opdeden”, zegt Ziche.

Dromen vertalen onze verlangens

De waardering voor dromen als inspiratiebron bleef, maar de late 19e eeuw markeerde het begin van een heel andere kijk: de psychologische benadering van Sigmund Freud, die dromen zag als een venster op ons onbewuste. Ziche: “Terwijl in de romantiek de wetenschappen hoogtij vierden en de menselijke rationaliteit werd benadrukt, stelde Freud juist dat de mens veel minder rationeel is dan men dacht. Hij beschouwde dromen als een venster op het onbewuste, een plek waar irrationele en onderdrukte verlangens, angsten en trauma's naar de oppervlakte komen.”

"Freud laat zien dat die zogenaamd rationele mens gestuurd wordt door irrationele, onbewuste krachten"

Zo zou een droom over het vallen van een hoge klif bijvoorbeeld kunnen duiden op onbewuste angsten over verlies van controle of een naderende mislukking in het wakkere leven. Zoals Ziche uitlegt: "Freud laat zien dat die zogenaamd rationele mens gestuurd wordt door irrationele, onbewuste krachten. De droom is een van de weinige plekken waar die krachten zichtbaar worden."

Tegenwoordig is Freud zijn benadering op dromen ook alweer achterhaald en bestuderen we ze met een neurowetenschappelijke blik. Zoals in het SleepLab in Nijmegen, waar wetenschappers onderzoek doen naar slaap, hersenen en ook onze dromen. Toch zijn er hedendaags ook vele websites en artikelen die dromen op een meer spirituele manier proberen te duiden. De manier waarop we dromen begrijpen zal nooit helemaal vaststaan, ondanks wetenschappelijke ontdekkingen en inzichten. Elke tijd herschrijft zo de betekenis van dromen, gevormd door heersende ideeën over mens, kennis en cultuur.