Doodsverlangen

Het zesde gebod 'U zult niet doden' is het gebod der geboden. Het vormt het fundament voor onze veiligheid en beschaving. Volgens filosoof Thomas Hobbes zouden mensen zonder dit gebod geneigd zijn te vervallen in een oorlog van allen tegen allen. Het leven was dan vol dood en verderf, armzalig en kort. Het is dus maar goed dat deze neigingen gereguleerd worden. Prof. dr. Maarten van Buuren gaat in 10 geboden revisited nader in op de dood in brede zin. We doen ons best om geweld en doodslag te beperken, maar toch heeft het gevaar een aantrekkingskracht. Het geeft een kick de dood recht in de ogen te kijken. Van Buuren legt bloot hoe verschillende driften en instincten met elkaar wedijveren.

De koning moet dood

James George Frazer staat bekend als een belangrijk denker in de antropologie. Hij merkte parallellen op tussen volken en stammen. Het meest voorkomende fenomeen is het principe dat samengevat kan worden in de slogan "De koning is dood, leve de koning!" Als bleek dat een koning begint af te takelen, besluit het volk dat het tijd is voor een nieuwe heerser. De koning van de Indiase stad Madras, bijvoorbeeld, mocht voor vijf jaar vorst zijn en aan het einde van deze periode werd hij ceremonieel onthoofd op een podium. Zijn hoofd werd de aanschouwers toegeslingerd, en degene die het hoofd ving mocht de nieuwe koning worden. Het klinkt ons wellicht wreed in de oren, maar je ziet het overal terug in de natuur. Het oude maakt plaats voor het nieuwe, pas na de donkere, dode winter, kan alles opbloeien in de lente. De dood als voorwaarde voor nieuw leven.

Het tweede fenomeen dat Frazer opmerkt, is dat van de zondebok. Alle kwalen en zonden worden hierbij geprojecteerd of toegewezen aan een persoon of dier. Deze persoon of dit dier wordt vervolgens gedood, en daarmee verdwijnt de zonde als sneeuw voor de zon. Frazer ziet hoe de traditie van koningsdoden en het ritueel van de zondebok ook terugkomen in de kruisdood van Jezus. Jezus werd immers uitgedost als een soort koning, met een kroon van doornen om zijn hoofd en een scepter in zijn hand. Hij stierf opdat onze zonden vergeven zouden worden, en trad daarmee op zondebok. Opvallend is dat de kruisiging plaatsvindt op een moment dat de natuur weer tot leven komt, met Pasen kunnen we genieten van de natuur die weer in bloei staat.

Flirten met de doodservaring

Deze tradities en riten hebben een merkwaardige relatie tot het gebod 'U zult niet doden'. Ze laten zien dat de dood soms noodzaak en wenselijk is. Besef van de dood intensiveert ook onze beleving van het leven. Volgens filosoof George Bataille heeft een mens twee oerdriften die tegen elkaar inwerken. Aan de ene kant is er de wens om de eigen veiligheid en grenzen te waarborgen. Toch kennen mensen ook het verlangen om de eigen grenzen te overstijgen, om extase en een roes te ervaren. Deze extase bereik je door de regels met voeten te treden en durven te zondigen. Denk hierbij aan drank, drugs en seks, maar ook aan parachutespringen of je club aanmoedigen in het stadion.

Het gebod 'U zult niet doden' lijkt een rationeel gebod, maar bij nadere bestudering is dat niet per se het geval. Dit gebod leert ons dat we anderen nooit mogen doden, en dat we ook onszelf niet mogen doden. Dat staat op gespannen voet met andere ervaringen. Ten eerste komt het niet overeen met sommige passages uit de Bijbel. Jezus wordt gedood en dat is nodig om de mensheid te verlossen. De dood hoeft dus niet puur negatieve associaties te hebben. Uit dood komt nieuw leven. Ten tweede blijken mensen geïntrigeerd te zijn door gevaar en kunnen ze een fascinatie hebben voor de dood. Ze zoeken het randje van het leven op. En dan zijn er nog zaken als doden om lijden te verlossen (euthanasie) of doden uit zelfbescherming (noodweer).

Op dinsdag 13 mei zal prof. dr. Maarten van Buuren spreken over het zevende gebod, 'Gij zult niet echtbreken'. Na de lezing zal hij hierover samen met prof. dr. Hans Achterhuis in gesprek gaan.