“Bruno Latour was geen studeerkamerfilosoof”

Het gedachtegoed van Bruno Latour is even populair als controversieel. Voor de één is hij een wetenschappelijke heilige, voor de ander een vandaal die de autoriteit van de wetenschap in twijfel trok.

Filosoof dr. Arjen Kleinherenbrink (RU) werd als promovendus gegrepen door Latours ideeën en schreef een boek over zijn oeuvre, De constructie van de wereld (2022). Ik voelde hem aan de tand over zijn fascinatie voor deze invloedrijke wetenschapsfilosoof en vroeg hem of de kritiek op Latour terecht is.

Wat spreekt je zo aan in de filosofie van Latour?

“Latour wilde de wetenschap onderzoeken. Maar in tegenstelling tot veel filosofische tijdsgenoten ging hij niet achter zijn bureautje zitten, maar ging hij erop uit met zijn notitieblok en deed onderzoek in het laboratorium om te zien hoe feiten tot stand komen. Minutieus beschreef hij hoe wetenschappers werken. Zo kwam hij erachter dat ze helemaal niet bezig zijn met de ‘Grote vragen’, maar met heel kleine stapjes. Hij beschreef dat heel verhalend en beeldend, zonder zijn eigen onhandigheid te verhullen.”

Zijn naam lijkt als een rode lap op een stier te werken bij bepaalde wetenschappers, die hem verwijten het gezag van de wetenschap te ondermijnen. Hoe komt dat?

“Latour zegt dat wetenschappers geen feiten ontdekken, maar die mede zelf produceren. Dat gaat lijnrecht in tegen de overtuiging van veel wetenschappers dat ze volledig objectief en feitelijk onderzoek doen. Kennis zelf produceren, dat klinkt alsof je de boel loopt te verzinnen. Neem de ontdekking van micro-organismen door Louis Pasteur. Om die te bestuderen heb je een microscoop nodig, petrischaaltjes, en een voedingsbodem. Zo komen ze in een andere context terecht, ze krijgen een nieuwe betekenis. Ze worden bijvoorbeeld verwerkt in vaccins. Volgens Latour ontwikkelen microben zich op deze manier tot iets nieuws, en daarom zou hij zeggen dat Pasteur deze bacillen produceert in plaats van ontdekt.”

“Latour leert ons dat een laboratorium nooit volledig neutraal is.”

“Mensen denken dat Latour bedoelt dat microben alleen bestaan omdat Pasteur dat zegt. Of zoals een collega-filosoof van me laatst zei: “Als het aan Latour lag, zou de covid-pandemie verdwijnen zodra wetenschappers stoppen het coronavirus te bestuderen.” Dat is onzin. Natuurlijk roepen wetenschappers wat zij bestuderen niet zelf in het leven, zoals J.K. Rowling Harry Potter verzint. Dat zou toch helemaal van de pot gerukt zijn? Daar zou Latour ook nooit zo bekend mee zijn geworden.”

“Latour leert ons dat een laboratorium nooit volledig neutraal is. Er wordt niet alleen naar de wereld gekeken, er wordt in de wereld ingegrepen. Er worden stofjes, technologieën en ideeën bedacht: een echt productieproces. Dat heeft niets te maken met de onterechte aanklacht dat Latour zou zeggen dat wetenschappers een soort fictieschrijvers zijn.”

Kun je je dan helemaal niet vinden in de kritiek?

“Ik begrijp dat mensen vinden dat Latour soms erg ver gaat. Volgens mij zijn niet alle objecten waar we als mens mee in contact komen, ook mede door ons geproduceerd. Zoals de zon, zuurstof, of krokodillen. Maar huizen of vaccins wel. Ik denk dat Latour ons niet genoeg helpt om het onderscheid te maken.”

Stel dat Latour nog zou leven en je kon hem ontmoeten. Wat zou je hem dan vragen?

“Latour hield niet van grote termen zoals kapitalisme of fascisme, hij vond dat je die op moest breken in alsmaar kleinere stukjes voordat je zo’n beweging écht kan begrijpen. Ik zou hem vragen wanneer je moet stoppen met analyseren en mag ingrijpen. Latour heeft in zijn laatste boeken veel geschreven over klimaatverandering. Hij schreef dat de rijken der aarde nergens om lijken te geven en alleen maar meer macht en kapitaal verzamelen, terwijl de wereld naar de knoppen gaat. Ondertussen verdampt de tijd om tot actie over te gaan. Ik zou vragen: ‘Op welk punt mag je ingrijpen? Wanneer mag je spreekwoordelijk naar de wapens grijpen?’ Latour heeft over alles wat geschreven, behalve hierover. Misschien zou hij wel zeggen: als je dat punt bereikt hebt, dan heb je geen theorie meer, alleen nog maar strijd. Maar ik ben heel benieuwd wat Latour hier zelf over zou zeggen!”