We luisteren tegenwoordig het liefst alleen naar een deun en de begeleiding; daarnaast moet de thematiek herkenbaar zijn en de melodie reproduceerbaar. Dit noemt Leo Samama ook wel 'polair luisteren'.

Het ontstaan en de ontwikkeling van de monodie
Terug naar de 18e eeuw; de tijd waarin we ons gehoor nog niet bloot stelden aan de nieuwste iPods en geen grote festivalbijeenkomsten bezochten. Na de Renaissance was het doel van componisten om door middel van taligheid – getypeerd door symboliek – een verhaal duidelijk te representeren. Drs. Samama verduidelijkte zijn verhaal met een stuk van Bach gespeeld in toccata waarin veel verschillende lijnen en partijen te ontdekken zijn. Hierbij gaf hij aan dat dit voor de luisteraar toentertijd ook geen sinecure was; muziek als deze is dan ook te beschijven als 'geleerde muziek'. Binnen de geleerde muziek draait het met name om de 'hogere mechanismen in het leven'. De muziek van Bach valt grotendeels onder deze muziekcategorie gezien de vaak religieuze thematiek van zijn muziekstukken.

In de eerste helft van de 17e eeuw, in de beginperiode van de Barok, ontwikkelde zich de monodie; een schrijfwijze binnen de muziektheorie die de melodie met akkoorden betreft. De muziek uit deze tijd heeft nog erfenissen meegenomen vanuit de Renaissance: het verhaal dat overgebracht wordt, zit zo dicht mogelijk op de huid van de muziek. Later gaan emoties een grotere rol spelen en nemen de zanger(es)s(en) een meer expressieve rol in. Dan gaan we al meer richting de aria's, die ook een beschouwend karakter hebben. Een expressieve invulling wordt met name gegeven door variaties te zingen over de baslijn, die aan regels moet voldoen. Enerzijds was er dus de suggestie van vrijheid, anderzijds was er sprake van een bepaalde strakheid.

In die tijd waren er al verschijningen zoals de popsterren van vandaag de dag: de castraten, het belangrijkste type zanger. Zij hadden veel macht en konden eisen stellen aan de compositie en invulling van een opera. Deze zanger is een gecastreerde jongen die de krachtige ademhaling bezit van man, maar de onwaarschijnlijke toonhoogten haalt van een vrouw. Castraten brachten voornamelijk heldenverhalen ten gehore, die niet zomaar vertolkt zouden kunnen worden door 'een ordinaire tenor of alt'.

Naar aria's en recitatieven
In het begin van de 18e eeuw ontwikkelt zich de opera en zien we dat er een duidelijke scheiding en afwisseling is tussen aria's en recitatieven. Er vindt een wisseling plaats van vocale muziek naar een periode van instrumentale muziek. Het doel van de componist werd steeds meer het verwerken van vakmanschap in zijn stukken. Het liefst vertelden de componisten het verhaal aan de hand van een structuur die zo complex is als een enorm flatgebouw of een spannende roman.

Dialectische retorica
We zien in de 18e eeuw dat instrumentele muziek een rol krijgt als zelfstandige muzieksoort. Solo's en begleidingspartijen worden gecombineerd binnen sonates, maar kunnen elkaar ook tegen spreken. Dit laatste wordt met name gedaan door de componist om spanning te veroorzaken en zogenaamde eartriggers. Dit wordt ook gedaan door verschillende thematieken door elkaar heen te laten lopen, te spelen met akkoorden, over de melodie heen te moduleren of gebruik te maken van zogenaamde fake-inzetten (de luisteraar misleiden). We kunnen stellen dat in de tijd van Bach de muziek talig was. Tegenwoordig is muziek het idioom van schoonheid; het moet mooi zijn en het draait er voornamelijk om dat je iets voelt. We willen onze blik op oneindig kunnen zetten en ons verstand op nul. In plaats van écht te luisteren –zoals drs. Samama 'driedimensionaal luisteren' betoogt – bezigen wij ons voornamelijk met de vraag: doet het me wat? De schuld hiervan ligt bij de muziekwetenschap; deze vertelt te weinig over hoe muziek tot stand is gekomen. De kennis van het onstaan en de ontwikkeling van muziek zou bijdragen aan het leren van deze manier van luisteren.

Kijk de 2e lezing terug en/of de lezing van vorige week en wees aanstaande maandag van harte welkom bij lezing 3 over De technieken van romantische expressieen vocale muziek.